Yerkabuğu okyanusların ve denizlerin altında
uzandığı zaman okyanus kabuğu; kıtaları oluşturduğu zaman da kıta kabuğu olarak
adlandırılır. Okyanus kabuğunun kalınlığı 6–8 km arasındadır. Oysa ortalama
kalınlığı 40 kilometreyi bulan kıta kabuğu yüksek sıradağların altında 60-70
kilometreye ulaşır.
Yerkabuğu çok sayıda eğri levhanın yan yana dizilmesiyle
oluşan bir bütün olarak düşünebilir. Bu levhalar mantonun oldukça yumuşak üst
katmanına oturduğu için sağa sola hareket edebilir. Okyanus sırtları, okyanus
çukurları ve bazı uzun kırıklar yalnızca levhaların kenarlarında oluşur; bu
kırıkların olduğu yerlerde de levhalar kayarak birbirinin üstüne binebilir.
Levhalardan çoğunun üzerinde bu levhalarla birlikte hareket eden bir ya da
birkaç kıta bulunur. Nitekim, bir zamanlar iki kıtaya ayıran okyanus kabuğunun
çökmesiyle kıtalar bazı yerde birbirine iyice yaklaşmış, hatta üst üste
binmiştir.
Dünya'nın magnetik alanının zaman zaman yön değiştirmesi
nedeniyle okyanus tabanı yanlara doğru yayılarak genişler. Yerkabuğunun
derinliklerindeki erimiş magma yüzeye çıkarak kristalleşirken bazı mineral
parçacıkları mıknatıslanır. Böylece her biri Dünya'nın magnetik kutuplarını
gösteren küçük birer mıknatısa dönüşür.
Jeologlar yaşları bilinen lav katmanlarının,
yapılarındaki mıknatıslanmış parçacıklar bazen kuzey, bazen güney magnetik
kutbuna yönelecek biçiminde yan yana yerleştiğini saptamışlardır. Bunun nedeni,
bir katmandaki mıknatıslanmış parçacıkların kuzey ve güney kutuplarının
Dünya'nın magnetik kutuplarına uygun olarak dizilmesi, sonra magnetik kutuplar
yön değiştirdiğinde üstteki yeni katmanda bulunan parçacıkların bir önceki
katmandakilere ters yönde yerleşmesidir. Kısacası okyanus kabuğu magnetik
bantlı dev bir kayıt aleti, yani bir teyp gibi Dünya'nın magnetik alanındaki
bütün değişiklikleri bir bir kaydetmiştir.
Yerkabuğu ve bileşimi: Yerkabuğundaki elementler, ‘mineraller’ denilen
bileşikler halinde bulunur; mineraller katı haldeki kayaları oluşturur
Yakınsak, ıraksak ve transformasyon plakası sınırlarının oluşumu ile
ilişkili litosferik durumu gösteren genelleştirilmiş şema
1. Astenosfer, .2. litosfer,
3. sıcak nokta, 4. okyanusal kabuk, 5. batan levha, 6. kıtasal kabuk, 7. kıta
sırt bölgesi, 8. yitim zonu, 9. uzaklaşan sınır tabaka, 10. dönüşümsel sınır
tabaka. 11. kalkan volkan, 12. okyanus ortası sırtı, 13. yaklaşan tabaka sınırı,
14. strato volkan, 15. ada yayı, 16. Levha, 17. Astenosfer, 18. okyanus hendeği
Kıtasal yerkabuğu
Kıta kabuğu yerkabuğunun üst kısmını oluşturur; kalındır ve
yüzücüdür, çoğunlukla granitik bileşimli kayaçlardan oluşur. Kıtasal kabuk
kıtaları oluşturan granit, çökelti ve başkalaşım kayaçlarından ve kıta
sahanlığı olarak bilinen ve kıta kıyılarına yakın sığ deniz yatağı sahalarının
oluşturduğu katmandır. Kıtasal kabuk zor dalar, ancak ultra-yüksek basınç (UHP)
metamorfizmasının da kanıtladığı gibi 90–150 km'den daha fazla derinliklere ulaşabilir.
Yerkabuğunda silisyum ve alüminyum elementleri çoğunluktadır.
Bu nedenle okyanus kabuğundan daha hafiftir; yoğunluğu 2,7-2,8 g/cm3
arasında bulunur.
Kıtasal Kabuk
·
Ortalama yoğunluğu 2.7 gr/cm3,
ortalama kalınlığı 35-40 km’dir. Yüksek dağ zincirlerinin altında 60-70 km’ye
kadar çıkar.
·
Kıtasal kabuk daha yaşlı kayaçları kapsamaktadır.
Kıtasal kabuğun yaşı 1500 – 3500 milyon yıla çıkabilmektedir.
·
Kıtasal kabuğun yapısı ve bileşimi karmaşıktır.
·
Kıtasal kabuk yerkabuğunun %71’ini oluşturur.
Okyanussal yerkabuğu
Yerkabuğunun okyanusların ve denizlerin altında uzanan kısmı
okyanus kabuğu olarak tanımlanır; çoğunlukla bazalt bileşimindeki kayaçlardan
oluşur (bazaltik yerkabuğu da denir). Kıtasal yerkabuğunun altında ve okyanus
tabanlarında yer alır. Okyanussal yerkabuğunun çoğunluğunu silisyum ve
magnezyumlu bileşikleri oluşturur; dolayısıyla kıtasal kabuktan daha ağırdır.
Okyanus kabuğu üç katmandan oluşur: En alt katman, yerin derinlerindeki
erimiş maddelerin (magmanın) katılaşmasıyla oluşan kor kayaçlardır. Orta katman
yanardağ lavlarından oluşur. Üst katman temel olarak kum ve çamur gibi tortullardan
oluşur.
Okyanus kabuğu sürekli hareket halindedir. Bu nedenle
kabukta okyanus sırtları boyunca çatlaklar oluşur ve bu çatlakların arasından
yüzeye çıkan erimiş maddelerin sertleşmesiyle okyanus kabuğuna yeni katmanlar
eklenir. Bu yeni kabuk sertleştikten sonra yılda 1 – 10 cm kadar ilerleyerek
yavaş yavaş okyanus sırtından iki yana doğru yayılır. Böylece okyanus sırtları
suyun altında yüksek sıradağlar oluşturur.
Okyanusal Kabuk
·
Ortalama yoğunluğu 3.0 – 3.5 gr/cm3,
ortalama kalınlığı 8-10 km’dir.
·
Okyanusal kabuk, kıtasal kabuğa göre daha
gençtir. Hiçbir yerde 200 milyon yıldan daha büyük yaş vermemektedir.
·
Okyanusal kabuk basit yapısı ve homojen/uniform
bileşimi ile karakteristiktir.
·
Okyanusal kabuk yerkabuğunun % 29’unu oluşturur.
Yerin iç yapısını gösteren kesit
10 Ekim 2019
GERİ (yerkürenin
tabakaları)
