Uzay ve zaman felsefesi, uzay ve zamanın ontolojisi, epistemolojisi ve karakterini kapsayan konularla ilgili felsefe dalıdır. Bu tür fikirler başlangıcından itibaren felsefenin merkezinde yer alırken, uzay ve zaman felsefesi erken dönem analitik felsefenin hem esin kaynağı, hem de merkezi bir yönü olmuştur.
Konu, zaman ve uzayın,
·
zihinden bağımsız olarak var olup olmadığı,
·
birbirinden bağımsız olarak var olup olmadığı,
·
zamanın görünüşte tek yönlü akışını neyin
açıkladığı,
·
şimdiki andan başka zamanların var olup olmadığı,
·
kimliğin doğası (özellikle zaman içinde kimliğin
doğası)
gibi bir dizi temel konuya odaklanmaktadır.
Antik ve ortaçağ dönemleri
Kaydedilmiş en eski zaman felsefesi, eski Mısırlı düşünür
Ptahhotep (c. MÖ 2650–2600) tarafından şöyle ifade edilmiştir: ‘Yaşadığın sürece isteklerinin peşinden git,
istenilenden fazlasını yapma, süresini kısaltma; çünkü zamanın boşa harcanması
ruhu bulandırır...’
Şekil-1’de Dünya tarihinde antik ve ortaçağ dönemlerine ait
bazı örnekler gösterilmiştir.
Realizm ve
anti-realizm
Ontolojide geleneksel realist bir konum, zaman ve uzayın
insan zihninden ayrı bir varlığa sahip olduğudur. İdealistler, aksine, zihinden
bağımsız objelerin varlığından şüphelenirler veya reddederler. Ontolojik konumu
zihnin dışındaki objelerin var olduğu yönündeki bazı anti-realistler, yine de
zaman ve uzayın bağımsız varlığından şüphe ediyorlar. (Şekil-2)
Mutlakiyetçilik ve ilişkiselcilik (Absolutizm ve relasyonalizm)
Uzay ve zaman kavramlarını gerçek objelerin kendileri (absolut)
veya yalnızca gerçek objelerdeki sıralamalar (relasyonal) olarak tanımlama
arasındaki büyük tartışma, fizikçiler Isaac Newton ve Gottfried Leibniz
arasında başladı. Bu tartışmadaki bir diğer önemli bir bilim adamı da 19.
yüzyıl fizikçisi Ernst Mach’tır.
Albert Einstein, fizik yasalarının rölativite
ilkesine dayanması gerektiğini öne sürdü. Bu ilke, kullanılan referans
çerçevesinden bağımsız olarak fizik kurallarının tüm gözlemciler için aynı
olması gerektiğini ve ışığın tüm referans çerçevelerinde aynı hızda yayıldığını
kabul eder.
 G.Wilhelm Leibniz (1646 – 1716)
|
 Isaac Newton (1643 – 1726)
|
 Ernst Mach (1838 – 1916)
|
 Albert Einstein (1879 – 1955)
|
Gelenekselcilik (konvensiyonalizm)
Gelenekselcilik, uzay ve zamanın geometrisine ilişkin hiçbir
gerçek olmadığını, ancak buna uzlaşımla karar verildiğini belirtir. Böyle bir
görüşün ilk savunucusu Henri Poincaré, yeni Öklidyen olmayan geometrinin
yaratılmasına tepki göstererek, bir uzaya hangi geometrinin uygulanacağına
geleneksel olarak karar verildiğini savundu; çünkü farklı geometriler bir dizi objeyi
onun küre-dünyasına dayanan düşüncelerle daha iyi tanımlayacaktır.
Uzay-zamanın yapısı
Mutlakiyetçilik ve
gelenekselciliğin tarihsel tartışmalarından edinilen kavrayışların bir
karışımından yola çıkarak uzay-zamanın yapısına ilişkin ayrıntılar, tartışmanın
büyük bir bölümünü (uzay ve zaman felsefesinin yanı sıra) fizik felsefesinde
oluşturmuştur. Başlıca tipik konular: eşzamanlılığın göreliliği, invaryans ve
kovaryans, tarihsel çerçeveler ve deliklerdir.
Zamanın yönü
Zamanın
yönü sorunu, doğrudan doğruya iki çelişkili olgudan kaynaklanır. Birincisi,
temel fiziksel yasaların zaman-tersinir değişmezliğidir. İkincisi, makroskopik seviyede
zaman deneyimimiz, zaman-tersine çevrilmesiyle değişmez olmamasıdır. Bu
problemin temel çözüm grubunu, nedensellik, termodinamik ve yasalar oluşturur.
Zaman akışı
Analitik felsefede ele alındığı şekliyle zamanın akışı
sorununun başlangıcı, J. M. E. McTaggart’ın iki ‘zamansal dizi’ önerdiği bir
makaleye dayanır.
İkilikler (Dualiteler)
Kuantum alan teorisi modelleri, AdS/CFT veya T-duality gibi
iki farklı uzay-zaman arka planındaki teorilerin eşdeğer olmasının mümkün
olduğunu göstermiştir.
Şimdicilik ve ebedicilik (presentizm ve
eternalizm)
Presentizm'e göre zaman, çeşitli gerçekliklerin bir
sıralamasıdır. Öte yandan bir eternalist, zamanın üç uzamsal boyutla eşit bir
gerçeklik boyutu olduğunu, dolayısıyla her şeyin şimdiki zamandaki şeyler kadar
gerçek olduğunun söylenebileceğini savunur.
Endurantizm ve perdurantizm
Objelerin kalıcılığı üzerindeki konumlar bir dereceye kadar
benzerdir. Bir endurantist, bir objenin zaman içinde devam etmesi için tamamen
farklı zamanlarda var olması gerektiğini savunur. Öte yandan bir perdurantist,
bir şeyin zaman içinde var olması için sürekli bir gerçeklik olarak var olması
gerektiğini ve bir şeyi bir bütün olarak ele aldığımızda, tüm ‘zamansal
parçalarının’ veya var olan örneklerinin bir toplamını göz önünde bulundurmamız
gerektiğini ileri sürer.
https://en.wikipedia.org/wiki/Philosophy_of_space_and_time
7 Eylül 2021
GERİ
(bilim felsefesi, filozofları)
GERİ
(bilim felsefesi)
GERİ
(bilim)
