Dünya’nın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa
da, gerçekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan
oluşmaktadır. Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sürekli biçimde
birbirlerine göre hareket eder. Bir levha, yanlızca okyanusal ya da kıtasal
litosferden oluşabildiği gibi her iki litosfer türünü de içerebilir. Levhalar,
levha sınırı ya da levha kenarı ile sonlanır. Depremlerin ve yanardağların çoğu
bu bölgelerde görülür.
Yer yüzeyinin kabuğu, manto üzerinde,
‘izostazi’ adı verilen, bir ağacın su üzerinde yüzmesi ile
karşılaştırılabilecek bir denge halinde durur. Mantonun kaldırma gücü, kabuğun
manto içine ‘batmış’ olan hacmi ile orantılıdır. Bu nedenle yükseltilerin fazla
olduğu kıta bölgelerinde, artan kütle ile koşut olarak kabuğun manto
derinliklerine uzanan kısmı da daha fazla olmalıdır. Öte yandan, karaların yükselmesi,
bağıl olarak daha hafif malzemeden oluşmaları ile ilişkilidir. Böylece okyanusal
kabuk daha ince olmasına karşın daha ağır malzemeden oluşmuştur ve astenosfer
içine doğru kıtalara oranla daha fazla ‘batmış’ durumdadır.
Yüzey şekillerinin jeolojik zaman boyutu
içinde evrimi levha hareketleri çerçevesinde gerçekleşir. Yer kabuğu ve hemen
altındaki manto katmanının birleşmesinden oluşan taş küre (litosfer), yavaş bir
hareketle yer değiştiren değişken bir tablo oluşturur. Yarı akışkan astenosfer
tabakası üzerinde yüzer durumda bulunan bu levhaların hareketi için gereken
enerjiyi, astenosfer tabakasındaki konveksiyon akımları sağlar.
Levhalar ortalama olarak yılda birkaç
santimetre ölçeğinde hareket eder. Hareket halindeki levhaların birbirleri
arasında üç tür ilişkisi olabilir:
1.
Yaklaşma: yıkıcı sınırlar: Yaklaşan levhalardan
ikisi de okyanusal levha ise biri diğerinin altına doğru kayar, bu durum
‘dalma-batma’ olarak adlandırılır. Bir okyanus levhası, bir kıta levhası ile
karşılaştığında, daha ağır olduğu için onun altına doğru kayar, yine
dalma-batma durumu gerçekleşir.
2. Uzaklaşma:
yapıcı sınırlar; yeni okyanus kabuğunun oluşmasına yol açarlar. Bu şekilde
oluşan okyanus sırtları yer kabuğunun en genç bölgeleridir.
3. Yan
yana kayma: yanal doğrultulu veya dönüşümlü (transformaston) sınırlar
Levha hareketleri
9 Ekim 2019
