Jeolojik zaman skalası (geological time scale; GTS),
uluslararası sözleşmede tanımlanan şekliyle, Yer’in başlangıcından bugüne kadar
olan geniş zaman aralıklarını tasvir eder ve bölümleri, Yer tarihinin bazı
kesin olaylarını anlatır. (Skaladaki Ga = milyar yıl önceyi; Ma = milyon yıl önceyi
gösteir)
Yeryüzü, yaklaşık 4.54 milyar yıl önce, evrenin yaşının
yaklaşık üçte birinde solar nebuladan (bulutsu) birikerek oluştu. Volkanik gaz
çıkışı muhtemelen ilkel atmosferi ve ardından okyanusu yarattı; ancak ilk
atmosfer neredeyse hiç oksijen içermiyordu. Yer’in çoğu, aşırı volkanizmaya
neden olan diğer cisimlerle sık sık çarpışmalar nedeniyle erimişti. Yer, en
erken aşamasındayken (Erken Yer), Theia adlı gezegen büyüklüğünde bir cisimle
dev bir çarpışmanın Ay'ı oluşturduğu düşünülüyor. Zamanla, Yer soğurken katı
bir kabuk oluşumu meydana geldi ve yüzeyde sıvı su kaldı.
Hadean eon,
güvenilir (fosil) bir yaşam kaydından önceki zamanı temsil eder; gezegenin
oluşumu ile başladı ve 4.0 milyar yıl önce sona erdi. Ardından gelen Archean ve Proterozoic eonlar, Yer’deki yaşamın başlangıcını ve en erken evrimini
meydana getirdi. Sonraki eon, üç döneme bölünmüş olan Phanerozoic'tir:
Palaeozoic: eklembacaklıları, balıkları ve karadaki ilk yaşamı
kapsar,
Mesozoic: kuş olmayan dinozorların yükselişini, hükümdarlığını ve
iklimsel yok oluşunu kapsar,
Cenozoic: memelilerin yükselişinin olduğu dönemdir.
Tanınabilir insanlar en fazla 2 milyon yıl önce ortaya
çıktı, bu zaman, jeolojik skalada gözden kaybolan küçük bir periyottur.
Eonlar
|
Eon (Çağ)
|
Zaman (mya)
|
Tanımlama
|
|
Hadean |
4540–4000 |
Yer, solar protoplanetary diskinin etrafındaki enkazdan oluşur. Bir
hayat yoktur, sıcaklıklar sık volkanik aktivite ve cehennem görünümlü
ortamlar ile son derece yüksektir, atmosfer bulutsudur (nebular). Olası erken
okyanuslar veya sıvı su kütleleri vardır. Ay, muhtemelen bir protoplanetin Yer’e
çarpışması nedeniyle bu süre zarfında oluşmuştur. |
|
Archean |
4000–2500 |
Yaşmın ilk biçimi olan prokaryote yaşam, bu çağın en başında
abiogenesis olarak bilinen bir proseste ortaya çıkar. Ur, Vaalbara ve
Kenorland kıtaları bu süre zarfında var olmuş olabilir. Atmosfer volkanik ve
sera gazlarından oluşur. |
|
Proterozoic |
2500–541 |
Bu eonun adı ‘erken yaşam’ anlamına geliyor. Daha karmaşık bir yaşam
biçimi olan ökaryotlar, bazı çok hücreli organizma biçimleri de dahil olmak
üzere ortaya çıkar. Bakteriler oksijen üretmeye başlar, Yer atmosferlerinin
üçüncü ve mevcut şekillendirilmesi. Bitkiler, daha sonra hayvanlar ve
muhtemelen daha önceki mantar türleri bu zaman dolaylarında oluşur. Bu eonun
erken ve geç evreleri, tüm gezegenin sıfırın altında sıcaklıklara maruz kaldığı
"Kartopu yer" dönemlerinden geçmiş olabilir. Columbia, Rodinia ve
Pannotia'nın ilk kıtaları, bu sırayla, bu eonda var olmuş olabilir. |
|
Phanerozoic |
541–günümüz |
Omurgalılar da dahil olmak üzere karmaşık yaşam, Cambrian patlaması
olarak bilinen bir proseste Yer okyanusuna hakim olmaya başlar. Pangaea
oluşur ve daha sonra Laurasia ve Gondwana'ya dönüşür ve bunlar da mevcut
kıtalara dönüşür. Yavaş yavaş, yaşam karaya doğru genişler ve annelidler,
böcekler ve sürüngenler de dahil olmak üzere tanıdık bitki, hayvan ve mantar
biçimleri ortaya çıkmaya başlar, dolayısıyla eon adı "görünür
yaşam" anlamına gelir. Kuşların, kuş olmayan dinozorların torunlarının
ve son zamanlarda memelilerin ortaya çıktığı birkaç kitlesel yok oluş meydana
gelir. İnsanlar da dahil olmak üzere modern hayvanlar, bu eonun en son
aşamalarında evrim geçiriyor. |
Yer’in tarihi, stratigrafik analize dayalı aralıklara bölünmüş jeolojik zaman skalasına göre kronolojik olarak düzenlenebilir. Aşağıdaki dört zaman skalsı jeolojik zaman skalsını gösterir. İlki, Yer’in oluşumundan bugüne kadar geçen tüm zamanı gösterir, ancak bu, en son eon için çok az yer sağlar. Bu nedenle, ikinci zaman çizelgesi en son eonun genişletilmiş bir görünümünü gösterir. Benzer şekilde, en son dönem üçüncü zaman çizelgesinde genişletilir ve en son periyot dördüncü zaman çizelgesinde genişletilir.
Erken atmosfere ve okyanusa olan ilginin nedenlerinden biri, yaşamın ilk ortaya çıktığı koşulları oluşturmalarıdır. Cansız kimyasallardan hayatın nasıl ortaya çıktığına dair pek çok model, ancak çok az fikir birliği vardır; Laboratuvarda oluşturulan kimyasal sistemler, canlı bir organizma için minimum karmaşıklığın oldukça gerisindedir.
6 milyon yıl önce yaşayan küçük bir Afrika maymunu, torunlarında hem modern insanları hem de en yakın akrabaları olan şempanzeleri içeren son hayvandı. Soy ağacının sadece iki dalının hayatta kalan torunları vardır. Bölünmeden çok kısa bir süre sonra, hala belirsiz olan nedenlerden dolayı, bir daldaki maymunlar dik yürüme yeteneğini geliştirdiler. Beyin boyutu hızla arttı ve Homo cinsinde sınıflandırılan ilk hayvanlar 2 milyon yıl önce ortaya çıktı. Kuşkusuz, organizmalar nesiller boyunca sürekli değiştiğinden, farklı türler ve hatta cinsler arasındaki çizgi biraz rastgeledir. Aynı zamanda, evrim tüm canlılarda aynı anda devam ederken, diğer dal, ortak şempanze ve bonobonun ataları olarak ikiye ayrıldı.
https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Earth
14 Ekim 2020
