İmpetus teorisi, başlangıçta graviteye karşı mermi hareketini açıklamak için ortaya konan Aristoteles dinamiğinin yardımcı veya ikincil bir teorisiydi. 6. yüzyılda John Philoponus tarafından tanıtıldı, 12.yüzyılın sonunda Nur ad-Din al-Bitruji tarafından detaylandırıldı. Teori, 11.yüzyılda Avicenna ve 12. yüzyılda Ebu'l-Barakat el-Bağdaadi tarafından değiştirildi, daha sonra 14. yüzyılda Jean Buridan teoriyi Batı bilimsel düşüncesine yerleştirdi. İmpetus teorisi, klasik mekanikteki atalet, momentum ve ivme kavramlarının entelektüel öncüsüdür.
Aristoteles teorisi
|
Aristoteles fiziği,
Yunan filozof Aristoteles'in eserlerinde tanımlanan doğa bilimi biçimidir.
Aristoteles ‘Fizik’ adlı çalışmasında,
tüm hareket, kantitatif değişim, kalitatif değişim ve mevcut değişim dahil
olmak üzere, canlı ve cansız, göksel ve karasal tüm doğal bedenleri (body)
yöneten genel değişim ilkelerini oluşturmayı amaçladı. Aristoteles iki tür hareketi tanımlar; fırlatılan bir taş
gibi ‘şiddetli’ veya ‘doğal olmayan hareket’(Fizik’te) ve düşen bir objeninki gibi ‘doğal hareket’ (On the
Heavens’da). Şiddetli
harekette, harekete neden olan ajan neden olmayı bırakır bırakmaz hareket de
durur; veya başka bir deyişle, bir objenin doğal durumu, (Aristoteles
sürtünmeyi dikkate almadığından) hareketsizdir. |
 Aristotle (MÖ 384–322) |
Philoponan teorisi
|
6. yüzyılda, John Philoponus, Aristoteles'in ‘hareketin devamı bir kuvvetin devam eden
eylemine bağlıdır’ teorisini kısmen kabul etti, ancak onu, ‘fırlatılan cisim, ilk hareketi üreten
ajandan zorla hareket için bir itici güç veya eğim elde eder ve bu güç bu
hareketin devamını sağlar’ şeklınde değiştirdi. Bununla birlikte, bu
etkileyici hareketin geçici olduğunu savundu; kendi kendine genişleyen bir
eğilim olduğunu ve bu nedenle üretilen şiddetli hareketin sona ererek doğal
harekete dönüştüğünü savundu. |
 (490 – 570) |
Arap teorileri
|
11. yüzyılda, İbn Sina
Philoponus'un teorisini ‘The Book of
Healing'de yorumladı: Mermi hareketini bağımsız olarak doğruladığımızda, en doğru doktrinin, hareket eden nesnenin hareket ettirenden bir eğim kazandığını düşünenlerin doktrini olduğunu görürüz. |
|
 Abu'l- Barakāt al-Baghdādī(1080 – 1165) |
İbn Sina, atıcı tarafından bir mermiye bir impetus (itici) verildiğini kabul etti, ancak vakumda bile azalacak geçici bir erdem olduğuna inanan Philoponus'un aksine, onu dağıtmak için hava direnci gibi dış kuvvetlere gerektiren, kalıcı bir güç olarak gördü.
12. yüzyılda Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi,
Philoponus'un impetus teorisini benimsedi. Ebu'l-Barakat, Kitab al-Mu'tabar
adlı eserinde, hareket ettirenin taşınan kişiye şiddetli bir eğilim
gösterdiğini ve hareket eden nesnenin hareket ettirenden uzaklaştıkça bunun
azaldığını belirtti.
Jean Buridan ve Saksonyalı Albert daha sonra düşen bir
cismin hızlanmasının, artan impetusun bir sonucu olduğunu açıklarken
Abu'l-Barakat'a atıfta bulunurlar.
Buridanist impetus
 Jean Buridan(1301 – 1359)
|
 Albert of Saxony (1316–1390) |
 John Cantius
(1390 – 1473) |
 Nicole Oresme(1325 – 1382)
|
14. yüzyılda Jean Buridan, impetus adını verdiği itici güç kavramını kabul etti.
Bir hareket ettirici bir bedeni harekete geçirdiğinde, ona
belli bir impetus, yani bedenin hareket ettirenin başlattığı yönde, yukarı,
aşağı, yana veya bir daire içinde hareket etmesini sağlayan belirli bir kuvvet
implante eder. İmplante edilen impetus, hız ile aynı oranda artar.
Buridan teorisini matematiksel olarak tanımlar: impetus =
ağırlık x hız
Buridan'ın düşüncesini, öğrencisi Saksonyalı Albert,
Polonya'daki John Cantius gibi yazarlar takip etti. Çalışmaları, Nicole Oresme
tarafından geliştirildi.
Tünel deneyi ve salınımlı hareket
 Giambattista Benedetti
(1530 – 1590) |
 Galileo Galilei
(1564 – 1642) |
 Thomas Kuhn
(1922 – 1996) |
Buridan impetus teorisi bilim tarihinin en önemli düşünce deneylerinden biri olan ‘tünel deneyini’ geliştirdi. Bu deney, salınım ve sarkaç hareketini ilk kez dinamik analize ve hareket bilimine dahil etti ve aynı zamanda klasik mekaniğin önemli ilkelerinden birini oluşturdu.
Thomas Kuhn 1962''de ‘Bilimsel Devrimlerin Yapısı'nda impetus
teorisinin yeni analiziyle ilgili yorumlarda bulundu.
Galileo'nun impetus teorisinden kısa bir süre önce
Giambattista Benedetti, impetus teorisini yalnızca doğrusal hareketi içerecek
şekilde değiştirdi.
https://en.wikipedia.org/wiki/Theory_of_impetus
4 Mayıs 2021
