Bileşimsel katmanlar; dıştan
içe doğru:
·
Okyanussal kabuk
·
Kıtasal kabuk
·
Manto
·
Çekirdek
Mekaniksel katmanlar; dıştan içe doğru:
·
Litosfer (taşküre)
·
Astenosfer
·
Mezosfer
·
Dış çekirdek
·
İç çekirdek
Ye'in iç yapısının iki farklı şematik görünümü
Yer gezegeninin iç yapısına ilişkin şu anki
çağdaş bilimsel kavrayışımız, sismik görüntüleme tekniklerinin yardımıyla elde
edilmiştir. Sismik görüntüleme, depremlerin ürettiği ses dalgalarının ölçümü ve
farklı katmanlardan geçişin bu dalgaları ne kadar yavaşlattığı gibi
incelemelerle yapılır. Sismik hızdaki değişimlerle yoğunluk farkları belirlenir.
Ayrıca Yer'in kütle çekimsel ve magnetik alanlarının ölçümleri alınır, yerin
derinliklerindeki basıncı ve sıcaklığı simüle etmek için kristalin katılarla
deney yapılır.
İç yapıdaki sıcaklık ve basınç
farklılıklarının, gezegenin başlangıçtaki oluşum aşamasından kalan ısıya,
radyoaktif elementlerin bozunumuna ve yoğun basınç dolayısıyla iç çekirdeğin
donmasına bağlı olduğu anlaşılmış bulunuyor.
Yeryüzünün en dışında bulunan, soğuyup
sertleşmiş kabuğun derinliği 5 ilâ 70 km arasında değişir: kıtalar ve okyanus
tabanı olarak tüm yüzeyi kaplasa da, gezegenin toplam hacminin sadece %1‘ini
oluşturur. En ince bölgeleri, okyanus tabanlarını oluşturan okyanussal kabuk
kısımlarıdır ve genellikle 5 – 10 km kalınlığındadır. Kıtasal kabuk kısımları
ise özellikle dağlık bölgelerde oldukça kalın olabilir. Okyanussal kabuk, demir
magnezyum silikat volkanik kayalar (bazalt gibi) benzeri yoğun malzemeden
oluşurken, kıtasal kabuk daha az yoğun olan sodyum potasyum alüminyum silikat
kayalar (granit gibi) içerir.
Mantonun en üst kısmı, kabukla beraber
litosfer olarak adlandırılır. Litosfer, maksimum kalınlığı 200 km kadar
olabilen düzensiz bir katmandır. Şu anda Yer'in kabuğunu oluşturan kayaların
çoğu, 100 milyon yıldan kısa süre önce meydana gelmiştir. Ancak bilinen en eski
mineral tanecikleri 4.4 milyar yaşındadır. Bu da yeryüzünün en az o zamandan
beri katı bir kabuğu olduğuna işaret eder.
Yer kürenin jeolojik tabakaları
Yer tabakalarının derinliklikleri ve sıcaklıkları
Yerin Tabakaları ve Derinlikleri
Derinlik (km)
|
Tabaka
|
0 – 60
|
Litosfer
Mantonun en üst kısmı,
kabuk ile beraber litosfer olarak adlandırılır. Litosfer, düzensiz bir
katmandır. Şu anda Yer kabuğunu oluşturan kayaların çoğu, 100 milyon
yıldan kısa süre önce oluşmuştur. Ancak bilinen en eski mineral tanecikleri
4.4 milyar yaşındadır.
|
0 – 35
|
Kabuk
Kabuk (yoğunluğu 2.2
– 2.9 g/cm3), kıtalar ve okyanus tabanı olarak tüm yüzeyi kaplıyor
olsa da, gezegenin toplam hacminin sadece %1‘ini oluşturur. En ince
bölgeleri, okyanus tabanlarını oluşturan okyanussal kabuk kısımlarıdır ve
genellikle 5 ilâ 10 km kalınlığında olur. Kıtasal kabuk, demir magnezyum
silikat volkanik kayalar (bazalt gibi) benzeri yoğun malzemeden oluşurken,
kıtasal kabuk daha az yoğun olan sodyum potasyum alüminyum silikat kayalardan
(granit gibi) oluşur.
|
35 – 60
|
Manto (Üst)
Üst mantoda sıcaklık
500 – 900 0C aralığında, yoğunluğu 3.4 – 4.4 g/cm3’dür.
Kabuk tabanında bulunan ve kısaca Moho olarak adlandırılan ‘Mohorovicic
Süreksizliği’nden başlayan üst manto, üzerindeki kabukla birlikte litosferi
oluşturur. Diğer katmanlara kıyasla, üst manto hakkında daha çok bilgiye
sahibiz. Mantodaki hareket, yüzeyde tektonik levhaların hareketi ile kendini
belli eder. Daha derinlerdeki ısının etkisiyle oluşan bu süreç, ‘Kıtasal
Sürüklenme’den, depremlerden, sıradağların oluşumundan ve çok sayıda başka
yerbilimsel süreçten sorumludur
|
60 – 2890
|
Manto (Alt)
Gezegenin bu
bölümünde, sıcaklık 4000 0C’ye ulaşabilir, yoğunluğu 4.4 – 5.6
g/cm3’dür. Ancak manto üzerindeki aşırı basınçtan dolayı,
ağdalılık ve erime, üst mantoya kıyasla çok sınırlıdır. Sismik açıdan
nispeten homojen görünmesi dışında, alt manto hakkında çok az bilgi vardır.
|
100 – 700
|
Astenosfer
Astenosfer mantonun yerkabuğuna yakın olan üst kısmıdır,
yerkabuğunun hemen altında yer alır. Çekirdekteki termonükleer reaksiyondan
ısınan ve yüksek basınç altında olan astenosfer yarı katı haldedir. Yerin en
üst katmanı olan litosfer, astenosfer üzerinde hareket eder. Bu hareket levha
tektoniğine, buna bağlı olarak tüm tektonik olaylara (kıtaların kayması,
deprem, volkanizma, sıradağların ve rift vadilerinin oluşumu) sebep olur.
|
2890 – 5100
|
Dış çekirdek
Dış çekirdekte sıcaklık 4030 0C ile 5730 0C
arasındadır. Sismik incelemeler sonucunda sıvı olduğu doğrulanmış bulunan dış
çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 3400 km’dir. Bu bölgede yoğunluğun mantodakinden
çok daha yüksek olduğu tahmin ediliyor (9.9 – 12.2 g/cm3). %80
oranında demire ek olarak, nikel ve bazı daha hafif elementlerden oluştuğu
düşünülüyor.
|
5100 – 6378
|
İç çekirdek
Sıcaklığının ~5400 0C olduğu tahmin ediliyor.
İç çekirdek, kimyasal bileşim olarak dış çekirdek gibi büyük ölçüde demir ve
nikelden meydana geliyor. Çapı ise yaklaşık 1220 km. Merkezdeki yoğunluk
değeri (12.8 – 13.1 g/cm3) altın, platinum, paladyum, gümüş ve
tungsten gibi ağır elementlerden epeyce barındırdığına işaret eder. Demir ve
diğer ağır elementlerin bu sıcaklıkta katı olabilmesinin nedeni ise oradaki
basınç dolayısıyla erime sıcaklıklarının dramatik şekilde artmasından ve 330
– 360 gigapascala çıkmasından ileri gelir.
|
https://en.wikipedia.org/wiki/Structure_of_Earth
2 Ekim 2019
26 Nisan 2023
26 Nisan 2023
