UHMWPE, yoğunluğu 0.930–0.935 g/cm3 arasında
değişen ve molekül ağırlığı milyonlar (2-6 milyon) seviyesinde olan bir
polietilen grubudur. Yüksek molekül ağırlıklarının anlamı polimer zincirlerinin
kristal yapı içinde çok sıkı bir biçimde yerleştiği veya paketlendiğidir,
polimer çok serttir ve termoplastik malzemeler arasında en yüksek darbe
direncine sahiptir. Uzun zincirler moleküller arasıi etkileşimi
kuvvetlendirerek yükün polimer iskeletine daha etkin bir şekilde transferine
olanak verir. Bu hal, herhangi bir yüksek darbe dirençli termoplastiğe kıyasla
daha dayanıklı ve sert bir yapı oluşmasını sağlar.
UHMWPE çok uzun zincirli polietilendir. Üretimde, genellikle
metallosene katalizörler kullanılır.
UHMWPE’de kristal ve amorf bölgeleri gösteren şematik diyagramlar
Moleküller arasındaki Van der Waals kuvvetleri oldukça
zayıftır, ancak moleküller çok uzun olduğundan molekülden moleküle büyük kayma
(shear) kuvvetli taşınır. Her bir zincir diğerlerine çok miktarda Van der Waals
kuvvetiyle bağlandığından tüm molekül-arası kuvvet çok yüksek olur.
UHMWPE fiberlerde zincirlerin %95’inden fazlası paralel bir
düzenlenmeye yerleşirler ve kristallik seviyesi >%85’e ulaşır; bu durumda
kısmen kısa moleküller arasında da kuvvetli bağlar meydana gelir. Olefin
molekülleri arasındaki zayıf bağlanmalar yerel ısıl uyarmalara neden olarak bir
zincirdeki kristalin düzenlenmeyi bozar, ısıl kararlılığı zayıflatır.
UHMWPE kokusuz, tatsız ve zehirli etkisi olmayan bir
polimerdir. Oksitleyici asitler dışındaki tüm korozif kimyasal maddelere karşı
son derece dirençlidir. Nem absorbsiyonu çok çok düşük (moleküllerde polar
gruplar bulunmadığından su absorblamaz, nemlenmez), sürtünme katsayısı çok
düşük, kendi-kendini yağlayıcı ve aşınmaya karşı son derece dayanıklı bir
malzemedir. Sürtünme katsayısı Naylon ve Asetalden biraz daha düşük, Teflonla
kıyaslanabilir seviyededir. Aşınmaya direnci Teflondan daha iyi, karbon çeliğine
kıyasla ise 15 kat daha yüksektir.
UHMWPE’in ticari olarak polimerizasyonu 1950’lerde
Ruhrchemie AG tarafından gerçekleştirilmiştir. Daha sonraları çeşitli firmalar
tarafından toz, levha, çubuk, ve fiber ürünler pazarlanmaya başlamıştır. Toz
UHMWPE aşınma ve darbeye dayanıklı olduğundan doğrudan kalıplanabilir veya
şekillendirilebilir.
UHMWPE’nin erime noktası 144-152 0C, kırılganlın
sıcaklığı <-150 0C dolayındadır; fiberlerin kullanım sıcaklığının
80-100 0C’nın üstüne çıkmaması önerilir.; fiber yüzeyi kaygandır.
Ester, amid, hidroksil gibi gruplar içermediğinden suya, neme, pek çok kimyasal
maddeye, UV ışınlarına ve mikro organizmaya karşı dayanıklıdır. UHMWPE gerilme
yükü altında tutulduğunda, yükün uygulanma süresi boyunca krep (creep) etkisi nedeniyle
deforme olur. Örneğin, oriyente edilmiş bir UHMWPE fiber 2.4 GPa gibi yüksek bir
yüke dayanabilir; bu özelliği ile yüksek kuvvetli çeliklerle kıyaslanabilir
seviyededir, düşük karbonlu çeliklerde bu değer ancak 0.5 GPa dolayındadır. UHMWPE’in
endüstrideki uygulama alanları çok çeşitlidir; tipik bazı örnekler aşağıdaki
tablo-1’de özetlenmiştir.
UHMWPE imalat endüstrinde de çeşitli amaçlarla kullanımı
olan bir mühendislik plastiğidir. Örneğin, PVC pencere ve kapı üretiminde PVC
esaslı malzemeyi yumuşatmak için gerekli ısıyı kararlı tutmada ve çeşitli
şekillerdeki PVC profiller için şekil/odacığı dolgu maddesi olarak; yataklar ve
hidrolik sızdırmazlık malzemesi, su içinde yapılan orta derecelerdeki mekanik
işlerde; yağ hidrolikleri, pnömatik ve yağsız uygulamalarda kullanılmaktadır.
Aşınmaya dayanıklılığı çok iyidir, fakat yumuşak yüzeyler arasında daha iyi
sonuçlar verir. Tel/kablo üretiminde genellikle primer tabakanın üstü, mekanik
koruma sağlaması amacıyla UHMWPE izolasyon malzemesiyle kaplanır.
Tablo-1: UHMWPE’nin Endüstriyel Uygulamaları
Çapraz Bağlı UHMWPE
Çapraz bağlanma, polietilen moleküllerinin zincirleri arasındaki
moleküler bağlardır. Çapraz bağlanmayla malzemede kompleks üç-boyutlu bir düzenlenme
meydana gelir, polietilen zincirlerin birbirlerinden uzaklaşması veya ayrılması
çok zorlaşır, dolayısıyla malzemenin aşınma direnci artar.
Çapraz bağlı UHMWPE üzerideki çalışmalar 1990’lı yıllarda
başlamıştır. UHMEPE malzemenin çapraz bağlı hale dönüştürülmesi iki aşamada
gerçekleştirilir; ışınlandırma, ve ışınlandırılmış malzemenin ergitilmesi.
Işınlandırma moleküller arasında çapraz bağlar oluşmasını
sağlar. Birinci jenerasyon çapraz bağlı UHMWPE (Şekil-b), normal UHMWPE’nin
(Şekil-a) gama ışınlarıyla (veya elektron demetiyle) ışınlandırılmasıyla
üretilmiş ve yapışmaya, aşınmaya ve yaşlanmaya karşı direncinin arttığı
saptanmıştır; ancak, üründe oksitlenmeye neden olabilecek serbest radikaller
kaldığı gözlenmiştir.
UHMEPE’nin radyasyonla çapraz
bağlanması; (a) normal UHMWPE, (b) birinci jenerasyon UHMWPE, (c) ergimiş
çapraz bağlı UHMWPE, (d) ikinci jenerasyon UHMWPE
Ergitme işlemi, çapraz bağlar oluşumunda tüketilmeyen
serbest radikallerin giderilmesi amacıyla uygulanır; ergimiş malzemede
polietilen zincirleri serbestçe hareket ederek, malzeme içinde yeniden
düzenlenirken serbest radikaller birbirleriyle birleşerek ilave çapraz bağlar
meydana getirirler. Ergitilmiş malzemenin soğutulmasıyla üretilen ve İkinci
jenerasyon çapraz bağlı UHMWPE (Şekil-d) olarak adlandırılan ürün, önceki
geliştirilmiş özelliklerin yanında oksitlenmeye karşı da dayanıklı hale
getirilmiş, mekanik özellikleri,ve kırılmaya dayanıklılığı artırılmıştır.
ÖRNEKLER
UHMWPE Borular
UHMWPE borular aşınmaya dayanıklıdır; aşınma değeri aynı çalışma koşullardaki eşitli çeliklere karşı 2-16 kat daha yüksektir. Hafif ve kuvvetlidirler. Güneş altında kullanıldığında 50 yıl, yer altında 100 yıl dayanıklıdır.
Yüzeyi çok düzgün olduğundan ve kendi-kendine yağlama
özelliğinden dolayı UHMWPE borular, teflon da dahil, diğer tüm boru hatlarına
kıyasla fevkalade anti-scaling (pul pul kabarma) özelliği gösterirler.
Aşınmaya karşı çok dirençli olduğundan yaşam ömrü
dolayısıyla bakım ve değiştirme masrafları çok azdır. Kimyasal maddelere,
korozyona ve deniz suyuna dayanıklıdır. Darbe direnci çok yüksektir. Kokusuzdur, renksizdir ve zehirli değildir,
bakteri üretmez, karbon emisyonu çok düşüktür ve çevreyi kirletmez.
UHMWPE borular pek çok endüstri kolunda taşıma, nakliye,
temizlik ve atık boruları gibi çok çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır; örneğin,
elektrik güç fabrikası, gemi endüstrisi, kimya endüstrisi, metallurji
endüstrisi, yiyecek endüstrisi, kömür endüstrisi, konstrüksiyon endüstrisi
gibi.
UHMWPE Levhalar
UHMEPE sert ve sıkı
(yoğun) bir termoplastiktir; hafiftir, aşınmaya kimyasal maddelere, korozyona
dayanıklıdır, kendi-kendine yağlayıcıdır, kolaylıkla işlenebilir.
UHMWPE levhaların
sürtünme katsayısı, tüm mühendislik plastiklerine kıyasla çok düşüktür.
Fevkalade aşınmaya direnci UHMWPW levhaların kanal ve hoper kaplamada, kızak
yapımında ve aşınma blokları olarak kullanılmasına olanak verir.
UHMWPE levhalar
yiyecek üretim ortamlarında, konveyörler veya üretim hatlarıyla bağlantılı büyük
hacimli konteynerlerde kullanılır.
Nem çekme özelliği çok
düşük olduğundan UHMWPE levhaların önemli bir kullanım alanı da denizcilik
sektörüdür.
Düşük sıcaklıklarda
işlenebilir özelliği nedeniyle UHMWPE sentetik buz levhaların üretiminde
kullanılmaktadır. Sentetik buz üzerinde patenle kayılabilen bir yüksek
teknoloji mühendislik polimeridir; yapısal görünümü beyaz bir plastik levhaya
benzer. Levhalar dev paneller şeklindedir, düzgün ve dikişsiz, üzerinde güvenli
bir kayma sağlayacak şekilde yerleştirilebilir; patenler, gerçek buz üzerinde
olduğu kadar rahatlıkla kayar. Levhanın yüzeyine kaydırıcı bir malzeme
püskürtülür.
UHMWPE Fiberler
UHMWPE fiberler, yüksek modüllü polietilen (HMPE) veya
yüksek performans polietilen (HPPE) fiberler olarak da tanımlanır; 1990’lı
yılların başında geliştirilmiştir. Bilinen üç yüksek teknoloji ve yüksek
performans fiberinden (karbon fiber, aramid fiber ve UHMWPE fiber) biri olan
UHMEPE fiberler, molekül ağırlığının, moleküller arası bağlanmaların,
oriyantasyon derecesinin ve kristalinitesinin çok yüksek olması nedeniyle bu üç
fiberden en kuvvetli olanıdır.
UHMWPE fiberler çelikten 15 kat daha güçlüdür; yüksek güç,
yüksek sıcaklık kararlılığı, bozulma veya çürümeye karşı yüksek direnç
gösterirler. Kullanım alanları arasında savunma sanayi (kurşun geçirmez
malzemeler gibi), okyanus ve balıkçılıkla ilgili alanlar, fiziksel alanlar,
v.s. sayılabilir.
Bazı Takviyeli Fiberlerin Fiziksel Özelliklerinin
Kıyaslanması
Kıyaslanması
Dişliler
UHMWPE dişliler molekül ağırlıkları 3 milyonun üstünde,
aşınma indeksi ve sürtünme katsayısı çok düşük malzemelerdir. Aşınmaya karşı
direnci fevkalade yüksektir; örneğin, normal çelik alaşımlardan 7 kat,
paslanmaz çelikten 27 kat, fenolik reçinelerden 18 kat, naylon 6’dan 6 kat,
normal polietilenden 4 kat daha yüksektir. Darbeye dayanıklılık yönünden diğer
mühendislik plastikleri içinde en fazla dayanıklı olanıdır.
UHMWPE dişlilerin kimyasal kararlılığı çok yüksektir, korozyona
uğramaz, yüksek sıcaklıklarda bazı zayıf asitler dışında asitlere karşı
dayanıklıdır. Yapısında mumsu kısımlar bulunduğundan -kendi-kendine yağlama özelliği çok iyidir.
Sürtünme katsayısı çok düşüktür.
UHMWPE dişlilerin düşük çalışma performanslar çok yüksektir,
Yüksek darbe direnci ve anti-aşınma özeliği -269 0C’da bile
değişmez.; mutlak sıfıra yakın sıcaklıklarda çalışabilen yegane mühendislik
plastiğidir. Sürtünme katsayısı çok düşük olduğundan ve polar bir malzeme
olmadığından yüzeyi son derece
pürüzsüzdür ve fevkalade yapışmama özelliğine sahiptir.
UHMWPE zincirlerinde doymamış gruplar yok gibidir, bu
özelliği malzemenin yorulmasının ve çevresel gerilmeyle kırılma direncinin çok
yüksek olmasını sağlar. Yer altına kullanılan UHMWPE dişlilerin kullanım süresi
50 yıla kadar çıkar.
UHMWPW dişlilerin birim ağırlığı çelik malzemeye kıyasla 1/8
kadardır; bu özelliği yükleme taşıma, indirme ve montaj işlerini çok
kolaylaştırır. UHMWPW dişliler enerji ve gürültüyü absorblayabilir statik
elektriğe karşı dirençlidir,
elektronlara karşı kalkan gibi davranır, suyu itici özelliği gösterir.
Medikal Uygulamalar
UHMWPE 40 yılı aşkın bir süredir tıpta çeşitli amaçlarla,
örneğin kalça kemiği ve bel kemiği implant uygulamalarda kullanılmaktadır.
UHMWPE üzerindeki ilk klinik çalışmalar, 1962 yılında Sir John Charnley
tarafından başlatılmış, 1970’li yıllarda yapay kalça ve diz uygulamaları
üzerinde çalışılmıştır. Karşılaşılan bazı zorluklar ve sıkıntıların giderilmesi
klinik performansın sağlanabilmesi ancak 1990’lı yılların sonlarında yüksek
derecede çapraz bağlı UHMWPE üretiminin gerçekleştirilmesiyle aşılabilmiştir.
Aynı malzemeden yapılan fiberlerin klinik uygulamalarına 1998 yılında
başlamıştır.
UHMWPE’nin yapay bağlantı parçalarına uygulanmasında
karşılaşılan önemli bir sıkıntı aşınma sorunları olmuştur; malzemelerin kayma
yüzeyleri arasında oluşan aşınma tanecikleri (< 1 mikro çapında) zamanla
bağlantı parçasında kayıplara neden olacağını göstermiştir. Bu durum,
karşılıklı yüzeylerin sürtünmeyi azaltacak ince bir polimer film tabakasıyla
kaplanmasıyla, veya aşınmaya dayanıklı özellikler içeren yüksek çapraz bağı
UHMWPW ile giderilebilmiştir.
UHMWPE termoplastik bir polimer olmasına karşın, genel
termoplastiklerin fabrikasyon metotlarıyla işlenemez. UHMWPE kristalin ergime
sıcaklığının üstündeki sıcaklıklarda ergitildiğinde kauçuksu bir hal alır,
fakat akışkan olmaz. İşlenebilmesi için gerekli sıcaklık kombinasyonu, basınç
ve zamanın çok iyi dengelenmesi gerekir. Uygun metotlar ram ekstruzyon,
sıkıştırmayla kalıplama ve doğrudan sıkıştırmayla kalıplamadır. Yöntemlerde
hedef, UHMWPE taneciklerin tamamıyla sinterleşebilmesi için uygun sıcaklık ve
gerekli basıncın uygulanabilmesidir.
UHMWPE’nin yapay bağlantı parçalarına uygulanmasında
karşılaşılan önemli bir sıkıntı aşınma sorunları olmuştur; malzemelerin kayma
yüzeyleri arasında oluşan aşınma tanecikleri (< 1 mikro çapında) zamanla
bağlantı parçasında kayıplara neden olacağını göstermiştir. Bu durum,
karşılıklı yüzeylerin sürtünmeyi azaltacak ince bir polimer film tabakasıyla
kaplanmasıyla, veya aşınmaya dayanıklı özellikler içeren yüksek çapraz bağı
UHMWPW ile giderilebilmiştir.
Yüksek performanslı implantların elde edilmesi için
UHMWPE’nin bazı özelliklerinin geliştirilmesi gerekir:
·
Yüksek sıcaklık (250 0C) ve yüksek
basınç (2800 atm.) uygulayarak degradasyona (bozunma) uğramadan
kristalinitesinin %80’nin üzerine çıkarılması
·
Vakumda veya inert bir gaz içinde düşük dozda
gama-ışını ile malzemede çapraz bağlanmaların oluşturulması
·
Sonra, oksijensiz bir ortamda bekletilmesi;
veya, vakumda veya inert bir gaz içinde ergime noktasının altında bir
sıcaklıkta bekletilmesi, yani soğutulması
·
Parçalanmasını (kraking) önlemek amacıyla uygun
bir miktarda e-vitamini ilave edilmesi.
Yapay kalça ve diz UHMWPE
bağlantıların şematik görünümleri