Bir sınıf kütle-transferi cihazları ferdi birimler veya
basamakların (kademeler) biraraya gelmesiyle oluşur. Sistemden iki akım
karşılıklı yönlerde akar; her basamakta birbiriyle temas ederler, karışırlar ve
sonra ayrılırlar. Kütle transferinin gerçekleşmesi için herbir basamağa giren
akımların birbiriyle dengede olmamaları gerekir. Basamağı terkeden akımlar da
dengede değildir, fakat giren akımlara göre dengeye daha yakındırlar. Bir
basamaktaki karışma çok etkin ve yeterli sürede olduğunda, basamağı terkeden
akımlar dengeye ulaşmışlardır; bu "ideal basamak" tır. Böyle çok
basamaklı sistemlere "kaskad (şelale)" sistemler denir. Kaskad
sistemlere örnek olarak, (a) distilasyon ve (b) katı ekstraksiyon cihazları gösterilebilir.
a.
Tipik Distilasyon Cihazı
Sürekli bir distilasyon sistemi Şekil-19 da görülmektedir. A
kabı distillenecek sıvı karışımı ile beslenir. B ısıtıcı yüzeyden ısı transferi
ile sıvı kısmen buharlaşır. Kapta oluşan buhar, uçucu bileşence (hafif) daha
zengindir. İki sıvının uçuculukları arasında büyük bir fark olmadıkça buhar her
iki bileşeni de içereceğinden, yoğunlaştırıldığında saf bir madde yerine bir
karışım elde edilir. Buhardaki uçucu
bileşen miktarını artırmak ve yüksek kaynama noktalı bileşeni bu akımdan uzaklaştırmak
için, kaptan çıkan buhar akımı kolondan (veya C kulesinde) geri-akan sıvı ile
karşılaştırılır.
Düşük kaynama noktalı bileşence zengin bir sıvı akımı
kolonun tepesinden verilir. Bu akıma geri-akış (reflux) denir. Kolonun tepesinden giren reflux
soğuksa, buharla hemen kaynama
noktasına kadar ısınır ve kolon boyunca sıvı kaynama, buhar yoğunlaşma
sıcaklıklarında olurlar.
Buhardaki düşük kaynama noktalı bileşenin konsantrasyonunu
artırmak için refluxtaki hafif ürün miktarının, kabı terkeden buharın denge
konsantrasyonundaki değerinden daha yüksek olması gerekir. Kolon içinde her
seviyede bir miktar hafif ürün buhara difüzlenir ve tekrar buharlaşır. Gerekli
buharlaşma ısısı, buhar fazındaki ağır ürünün eşdeğer miktardaki yoğunlaşma ısısıyla sağlanır.
Ağır ürün anında buhardan sıvı hale geçer. Net etki, buhardan ağır ürünün
sıvıya transferi ve sıvıdan eşdeğer miktarda hafif ürünün buhara geçmesidir.
Buhar kolonda yükselirken hafif ürünle
iyice zenginleşmiştir. Kolondan aşağı inen sıvı ise, ağır ürünce (veya
daha az uçucu bileşence) zenginleşir. Hafif ürünce zengin karışım kolonun
tepesinden, ağır ürünce zengin akım altından alınır. Fazlar arasında iki-yönlü
madde transferi olduğundan, toplam buhar miktarındaki değişiklik küçüktür.
Buhar akımının kolondan geçerken refluks ile karşılaşarak
hafif ürün konsantrasyonunun artmasına "zenginleşme (rectification)"
denir.
Şekil-19: Fraksiyon kolonlu bir kazan
Şekil-19 da görülen kolonda birbiri üzerine yerleştirilmiş
çok sayıda delikli levha, veya tepsi bulunur. Böyle bir tepsiler kaskadı
"elek-tepsili kolon" olarak bilinir. Şekil-20 de tek bir elek-tepsi
görülmektedir. Burada yatay bir A tepsisi vardır; buna bağlı ve aşağı doğru
yerleştirilmiş, üst kısmı set görevi yapan bir
taşkan (C) boru bulunur. Tepside çok sayıda ve hepsi aynı büyüklükte
(1/4-1/2 inç dış çaplı olabilir) delikler vardır. Bir üstteki tepsinin taşkan
borusu (D), A tepsisinin hemen hemen üzerine oturur. Böyle bir yapım sıvı ve
buharın akışına izin verir. Sıvı, tepsiden tepsiye geçerek kolondan aşağı akar;
bu sırada tepsinin iki ucunda bulunan D ve C taşkanlarından geçer. Set, sıvı
seviyesinin en düşük düzeyde kalmasını sağlar, seviyenin sıvı akış hızına
bağımlılığını kaldırır. Buhar akımı, tepsiden tepsiye B delikleri yoluyla
çıkar. Normal çalışma koşullarında deliklerden geçen buharın hızı, deliklerde
sıvı sızıntısına veya deliklerin "ıslanması" na olanak vermez. Buhar
deliklerden geçerken çok sayıda küçük kabarcıklara bölünür, tepsideki sıvı
havuzundaki sıvı ile temas eder ve geçer. Buhar kabarcıklarının sıcaklığı
nedeniyle sıvı kaynayan köpüklü bir kütle halindedir. Köpüğün üstü ile bir sonraki
tepsinin altındaki bölge, kabarcıkların sönmesi nedeniyle sis halindedir. Bu
sisin büyük bir kısmı, tekrar tepsideki sıvı
içinde çökerken, bir kısmı buharla üstteki tepsiye taşınır. Tepsili
kolonlar denilen cihaz sınıfı, elek-tepsili kolonlarla tanımlanabilir.
Şekil-20: Bir
tepsinin şematik tanımı
b. Tipik Katı Ekstraksiyon (Leaching)
Cihazı
Katı ekstraksiyonda, katı bir karışımda bulunan maddelerden
biri, bunu çözebilen, fakat diğerlerine karşı inert olan bir çözücü ile
çekilir. Tipik bir karşı-akımlı katı ekstraksiyon sistemi Şekil-21 de
verilmiştir. Sistemde bir dizi birim bulunur; birimlerin herbirinde çözücü ile
karıştırılmış ve katı kısmın çökelmesi için bir süre dinlendirilmiş sıvı-katı
karışımı vardır. Üstteki sıvı faz üst akımla bir önceki birime geçerken, katı
kısım alttan karşı akımla, bir sonraki üniteye transfer edilir. Sıvı akım
birimden birime akarken çözünebilen maddece zenginleşir ters yönde akan katı
kısım ise aynı maddece fakirleşir. Sistemin bir ucundan alınan katı, ekstrakt
edilmiş ve içerdiği çözünebilen maddeden
arındırılmıştır. Diğer uçtan çıkan çözelti, istenilen maddenin çoğunu
çekmiştir. Ekstraksiyonun başarısı, çözücünün miktarına ve birimlerin sayısına
bağlıdır. Yeteri kadar çözücü ve birim kullanılarak ekstraksiyon verimi
istenilen düzeye çıkarılabilir.
BASAMAK
(KADEME) İŞLEMLERİNİN İLKELERİ
Şekil-19 ve 21 de görülen elek-tepsi kulesi ve karşı-akımlı
katı ekstraksiyon sistemi, birbirine bağlı bir dizi basamaklar veya birimlerden
oluşan bir kaskadtır. Ferdi basamaklar arasından geçen akımları inceleyebilmek
için, sistemi bir bütün olarak ele almak gerekir. Basamaklı-temas sisteminde
bir birime, kendisine bitişik olan birimlerden birinden V fazı, diğerinden L
fazı olmak üzere iki akım gelir, birbiriyle etkileşirler ve bir sonraki
birimlere geçerler. Etkileşim birimleri üst üste (elek-tepsi kolonundaki gibi)
veya yan yana (basamaklı katı ekstraksiyon işlemindeki gibi) yerleştirilir. Her
iki yerleşim şekli için de aynı madde-dengesi denklemleri kullanılır.
Basamaklı-Etkileşim
Sistemleri İçin Terminoloji
Bir kaskadtaki etkileşim birimleri, bir uçtan başlanarak
numaralanır. Burada numaralama, L fazının akış yönüne göre yukardan aşağı doğru
yapılır. Sistemde toplam N tane basamak olduğuna göre sıralama en üstteki
basamaktan (tepsi) başlanarak 1, 2, ... n – 1, n, n + 1, ....N şeklinde
gösterilebilir. n basamağının üstünde n – 1, altında n + 1 basamakları bulunur.
Sistemin son basamağı N inci basamaktır.
Şekil-22 de bir tepsili kolonun numaralanması görülmektedir.
Basamaklardan herhangi birindeki akım ve konsantrasyon, basamak sayısı alt
indis yazılarak tanımlanır. Örneğin, iki-bileşenli bir sistem için Yn+1,
n+1 basamağını terkeden V fazındaki A bileşeninin mol kesrini, Ln, n
inci basamağı terkeden L fazının molal akış hızını gösterir. Sisteme giren ve
çıkan akımlarla, bir basamaklı kuledeki giriş ve çıkış basamakları Şekil-22 de
gösterilmiştir. Tablo-B deki Va, Lb, Ya ve Xb
tanımları, burada sırasıyla V1, LN, Y1 ve XN
e eşdeğerdir.
Şekil-22: Tepsili kolon için madde dengesi
Madde
Dengeleri
Şekil-22 deki kaskadın 1 den n ye kadar olan basamaklarını
ele alalım. Bu bölgedeki toplam madde girişi ve toplam madde çıkışlarını
yazalım:
Toplam madde girişi = La
+ Vn+1 mol / sa.
Toplam madde çıkışı = Ln
+ Va mol/sa
Kararlı akış koşullarında madde toplanması veya azalması
olmayacağından giriş ve çıkış birbirine eşittir.
La +Vn+1 =
Ln + Va (12)
Bu eşitliğe "toplam madde dengesi" denir. Diğer
bir denge, A maddesi için giriş ve çıkışlar eşitlenerek yazılabilir. A
maddesinin bir akımdaki mol sayısı, "akış hızXA nın akımdaki mol
kesri" olduğundan, bölgedeki A bileşeni girişi, çıkışı (iki-karışımlı bir
sistem için), ve madde dengesi yazılır.
A bileşeni girişi = La
Xa + V n+1 Y n+1 mo l/ sa
A bileşeni çıkışı = Ln
Xn + Va Ya mol / sa
La Xa + Vn+1
Y n+1 = Ln Xn + Va Ya (13)
B bileşeni için de bir madde dengesi yazılabilir, fakat iki
bileşenli bir sistem için böyle bir eşitlik Denklem(12) ve (13) ten bağımsız
olamaz. Çünkü Denklem(13), (1) den çıkarıldığından, kalan kısım B bileşeninin
madde dengesi eşitliğini verir.
Kaskadın tümünü kapsayan denge denklemleri aynı yorumla çıkarılır.
Bunlar,
Toplam madde dengesi = La
+ Vb = Lb + Va (14)
A bileşeni madde dengesi = La
Xa + Vb Yb = Lb Xb + Va
Ya (15)
Entalpi Dengesi
Pekçok denge-basamağı işleminde genel enerji dengesi,
mekanik-potansiyel- kinetik enerji terimleri ihmal edilerek basitleştirilir.
Ayrıca, işlemde iş yapılmıyorsa ve sistem adyabatikse, basit entalpi-dengesi
eşitliği uygulanır. İki-bileşenli bir sistemde, ilk n basamak için,
La HL,a +
Vn+1 Hv,n+1 = Ln HL,n + Va
Hv,a
HL ve HV, L ve V fazlarının
entalpileridir (Btu / lb. mol). Tüm kaskad için entalpi dengesi aşağıdaki
eşitlikte verilir.
La HL,a +
Vb Hv,b = Lb HL,b + Va Hv,a
(16)
(İkiden fazla bileşen içeren sistemlerde, ilk n basamaktaki
toplam madde dengeleri ve tüm kaskadtaki madde dengeleri, iki-bileşenli
sistemlerde olduğu gibidir. Herbiri bileşen için, alt indislerle ayrı
eşitlikler yazılması gerekir.)
İKİ - BİLEŞENLİ SİSTEMLER İÇİN GRAFİK
YÖNTEMLERİ
İki-bileşenli sistemlerde kütle-transferi problemleri grafik yöntemlerle çözülebilir. Yöntemlerden bazıları madde dengelerine, bazıları madde ve entalpi dengelerine dayanır.
Madde-Dengesi
Hattı (Çalışma Hattı)
Bir bileşen için verilen madde dengesi denklemi
(Denklem-13), kolonun bir basamağını terk eden L fazının konsantrasyonu (Xn)
ve aynı basamağa giren V fazının konsantrasyonu (Yn+1) arasındaki
ilişkiyi gösterir. Denklem(13), aşağıdaki şekilde yazılabilir.
Xn apsis, Yn+1 ordinat alınarak
Şekil-23 deki gibi bir eğri çizilir. Kolondaki Yn+1 ve Xn
gibi koordinatlı tüm noktalar bu eğri üzerine düşer. Bir karşı-akımlı kaskadın
her noktasında V ve L akımlarının konsantrasyonları arasında böyle bir ilişkiyi
gösteren bir hatta "çalışma hattı" denir. Bu hatlar karşı-akımlı
etkileşim cihazlarının grafiksel çözümlerinde temel bilgilerdir.
Çalışma
Hattının Çizilmesi
Bir çalışma hattı çizebilmek için Vn+1 ve Ln
akımlarına ait bilgiler gerekir. Uygulamada normal olarak karşılaşılan pekçok
durum, iki basit hal içinde yorumlanabilir.
1. L ve V, tepsiden tepsiye önemli bir değişme göstermez; bu
durum zenginleşme (rectification) işlemi için doğrudur. Böyle bir halde,
Denklem(17) deki Ln ve Vn+1 sabittir ve çalışma hattı düz
bir doğru şeklini alır, dolayısıyla iki uç nokta (veya herhangi iki nokta)
verileriyle çizilebilir.
Çalışma hattı düz bir doğru olduğunda eğimi, L/V ye, veya L
fazı akışı/V fazı akışına eşittir. Bu yorumla tüm-denge aşağıdaki şekilde
yazılır.
(2) Herbir (sıvı ve gaz) akımın bir bileşeni fazlar arasında
transfer edilmez. Buna göre, L fazındaki inert bileşenin molal akış hızı L', V
fazındaki diğer inert bileşeninki V' mol ise, kaskad boyunca L' ve V' sabit
kalır. V ve V', L ve L' arasındaki bağıntılar,
Bu eşitlikler Denklem(13) te yerine konularak, aşağıdaki
Denklem(20) elde edilir.
L' ve V'sabit olduğundan, alt indise gereksinim yoktur.
Fazlar seyreltikse X ve Y, 1 e göre küçük değerler olacağından çalışma hattı
düz bir çizgi halini alır.
ÖRNEK:
Basamaklı bir kolonla, hava ile karışım halde bulunan aseton bir yağ içinde absorblatılmak istenmektedir. Giriş gazı %30 mol aseton içermekte olup, giriş yağında aseton yoktur. Havadaki asetonun %97 sinin absorblanması ve kolon dibindeki konsantre sıvının %10 mol aseton içermesi durumunda çalışma hattını çizin (100 mol/sa hava girdiği kabul ediliyor).
Uzaklaşan havadaki aseton konsantrasyonu, aseton madde
dengesiyle bulunur. V fazındaki inert bileşen (burada hava) V' moldür.
V' = 100 – 30 = 70 mol hava
Havadaki asetonun %97 si absorblanacağına göre kalan kısım %
3 tür.
Çıkış gazındaki aseton = 0.03 x
30 = 0.9 mol
Çıkış yağındaki aseton = 30 -
0.9 = 29.1 mol
29.1 mol aseton absorblanan kısımdır. Bu miktar, yağ ile %10
luk çözelti halindedir. Buna göre L fazındaki inert bileşen (L'),
L' = 29.1 x 90/10 = 261.9 mol
dür
Bu değerlerden uç konsantrasyonlar bulunur.
Denklem(20) den, çalışma hattı eşitliği yazılır.
V' ve L' sabit olduğundan, alt indislere gerek yoktur.
Eşitlik (1 – X) veya (1 – Y) ye göre çözülebilir; (1 – Y) ye göre aşağıdaki
şekli alır.
Şekil-23: Örnek problemin Yn+1 grafiği
Çalışma hattı X = 0, Y = 0.0129 ve X = 0.10, Y = 0.30
noktalarından geçer. Diğer noktaların koordinatları da benzer şekilde
yukarıdaki eşitlikten bulunur. Örneğin,
Elde edilen değerlerle, Şekil-23 teki Yn+1 – Xn
grafiği elde edilir.
İdeal Etkileşim Basamakları
İdeal basamak, gerçek bir basamağın kıyaslanabildiği bir
standarttır. İdeal bir basamakta, basamağı terk eden V fazı, aynı basamağı terk
eden L fazı ile dengededir. Örneğin, Şekil-22 deki n basamağı ideal ise, Xn
ve Yn konsantrasyonları, fazlar arasındaki dengeyi gösteren Xe
– Ye eğrisi üzerinde bir noktanın koordinatlarıdır. Tepsili bir
kolonda ideal basamaklara "mükemmel basamaklar" denir.
(Dizaynlarda ideal basamakların kullanılabilmesi için,
bunlarla gerçek bir basamağın bağıntısını sağlayan ve basamak verimi veya tepsi
verimi denilen bir düzeltme faktörüne gereksinim vardır.)
ENTALPİ-KONSANTRASYON
DİYAGRAMLARINDA KARIŞMA VE AYRILMA İŞLEMLERİNİN ÇİZİLMESİ
Yoğun (intensive) özelliklerin (öz entalpi, konsantrasyon
gibi) birbiriyle ilişkisini gösteren çeşitli grafikler hazırlanabilir. Örneğin,
Şekil-24a deki basit karışma işlemini ele alalım. İşlem, mR lb / sa
hızla akan R akımıyla, mS lb / sa hızla akan S akımının karışarak,
(mR + mS) lb/sa hızla T akımını oluşturmasını
göstermektedir. R, S ve T akımlarının konsantrasyonları, sırasıyla XR,
XS ve XT (lb madde / lb akım), öz entalpileri HR,
HS, HT (Btu / lb) dir. İstenildiğinde, kütle birimleri
yerine molal birimler kullanılabilir.
İşlem adyabatikse, Q = 0, WS = 0 dır ve,
mekanik-potansiyel-kinetik enerji terimleri ihmal edilerek, Entalpi dengesi:
A bileşeninde madde dengesi:
Bu iki Denklem, mR / mS ye göre
düzenlenir ve birbirine eşitlenir.
Herbir akım grafikte bir nokta ile tanımlanır. Noktanın
koordinatları, akımın entalpi ve konsantrasyonudur. Şekil-24e de H ve X
ilişkisini gösteren eğri çizilmiştir. Şekilde görüldüğü gibi (ve Denklem-23 ten
de anlaşıldığı gibi) TSf ve RTe üçgenleri benzer üçgenlerdir; RT ve TS nin
eğimleri aynıdır; Bu nedenle RTS tek bir düz hat şeklindedir: adyabatik bir
karışımda, ürün ve iki akımın HX hatlar tek ve doğru bir hat şeklindedir.
Şekil-24e diğer üç işleme de uygulanabilir. Bunlar Şekil-24 de (b), (c), (d) de
gösterilmiştir.
GERİ (proje çalışmaları)