Atomaltı Partiküller (subatomic particles)

Atomaltı partiküller (parçacıklar), bağımsız olarak ömürleri çok kısa olduğu için normal şartlar altında gözlemlenemezler. Bu amaçla oluşturulan parçacık hızlandırıcısı denilen dev düzeneklerde, yüksek elektriksel alan etkisi ile hızlandırılmış parçacıkların magnetik alan etkisi ile odaklanarak çarpıştırılması ile ortaya çıkan farklı partiküller incelenebilir hale getirilmeye çalışılır. Bu işlemlerin yapılmasında ve yaratılan çarpışmalarda ortaya çıkan enerji miktarları çok büyük olduğundan parçacık fiziği yüksek enerji fiziği olarak da adlandırılır. Parçacıkları ve etkileşimlerini açıklayan güncel kurama Standart Model (SM) adı verilir. SM'in en büyük başarısı atom altı parçacıkların özellikleri ile aralarındaki etkileşmelerine ait gözlenebilir nicelikleri büyük bir hassasiyetle tahmin edebilmesidir.

Atomaltı partiküller iki tiptir: Elementer (temel) partiküller ve kompozit partiküller.

Statistik Sınıflandırma: Kuantum mekaniğinde spin statistik teoremi, bir partikülün uyduğu partikül statistiğiyle ilişkilidir. Bir partikülün spini onun aslını yansıtır. Tüm partiküller ya tam spine, veya yarım-tam (yani, ½, 3/2, 5/2, .. gibi) spine sahiptir. Spin statistik teoremine göre:

·         Özdeş tam-spinli partiküllerin bulunduğu bir sistemin dalga fonksiyonu, herhangi iki partikülün konumlarının değiştokuş olması halinde aynı değere sahiptir; bu tür dalga fonksiyonları simetrik partiküllere bozonlar denir
·         Özdeş yarım-tam-spinli partiküllerin bulunduğu bir sistemin dalga fonksiyonunun, iki partikül değiştokuş olduğunda işareti değişir; bu tür dalga fonksiyonları antisimetrik partiküllere fermiyonlar denir

Diğer bir deyişle, herhangi bir atomaltı partikül, 3-boyutlu uzayda kuantum mekaniğine uyan bir partikül gibi ya bir bozondur (tam sayı spin) veya bir fermiyondur (yarım-tam sayı).

Kompozisyona Göre Sınıflandırma: Atomaltı partiküller, atomdan daha küçük olan parçacıklar olarak tanımlanır; bu parçacıkları ve etkileşimlerini parçacık fiziği ve nükleer fizik inceler. Atomaltı parçacıklar iki tiptir: Elementer (temel) parçacıklar ve kompozit parçacıklar (Şekil-1). Bu partiküllerin etkileşimlerini partikül fiziği ve nükleer fizik inceler.

Partiküller ve kuvvetler birleşerek kompozit partiküller ve birleşik kuvvetleri oluştururlar; bu oluşumlar Şekil-2’de şematik olarak gösterilmiştir.

Kompozit atomaltı partiküller (protonlar veya çekirdeklerde olduğu gibi), iki veya daha fazla elementer partikülün bağlı halleridir. Örneğin, bir proton iki yukarı kuark ve bir aşağı kuarktan oluşurken, helyum-4 çekirdeği iki proton ve iki nötron içerir. Nötronda iki aşağı kuark ve bir yukarı kuark bulunur. Kompozit partiküller tüm hadronları kapsar; bunlar baryonlar (protonlar ve nötronlar gibi) ve mezonlardır (pionlar ve kaonlar gibi).



Şekil-1: Elementer partiküllerin sınıflandırılması ve elementer partiküller ve kompozit partiküllerin içerdiği partikül türleri



Şekil-2: Elementer patiküller, kompozit partiküller ve kuvvetler



Şekil-3: Elementer atomaltı partiküller; bozonlar, hadronlar, fermiyonlar

(Bak. Standart Model, Elementer Partiküller)